NJERËZ TË DIJES - BIJ TË FTERRËS SONË

            Dija është shprehje e aftësisë psiqike, është shprehje e edukatës arsimdashëse të familjes e të fshatit tonë, është shprehje e punës studjuese e intelektuale me vullnet nga vetë fteriotët, si dhe e kushteve të zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi.

            Në fshatin tonë, të paktën në këta të dy shekujt e fundit, janë shquar dhe fteriotët me zgjuarsi natyrale e mënçuri popullore; dhe fteriotë të kultivuar në procesin e shkollimit e të studimit; dhe krijues popullorë; dhe krijues letrarë e shkencorë.

Ndër të parët fteriotë me dije që njohim është përmendur Mulla Lazo Fterra, i cili, në vitet ‘30-’40 të shekullit të 19-të, ka qenë këshillëtar-sekretar i Zenel Gjolekës, veçanërisht në kohën e organizimit dhe të zhvillimit të Kryengritjes së Tanzimatit.

Bijtë e fshatit tonë u kultivuan në mënyrë të veçantë duke shkuar në kurbet, veçanërisht nëpër shkolla, kryesisht për hoxhë e kadi(jurist). Nuk dimë kush është i pari, por një gjë është e saktë: gati çdo derë kishte një njeri në kurbet. Kjo del dhe në kujtesën e popullit dhe në foklorin e tij.

Është kuptimplotë dialogu i njohur: - Nga je ti?… - Qënke nga fshati: 80 shtëpi - 100 hoxhë.Nuk dimë se kush është goja e parë që e ka formuluar këtë ide, por e saktë është që kjo thënie u transmetuar nga brezi në brez, madje nga njerëz të ditur të krahinës Kurvelesh-Bregdet e në gjithë Labërinë. Kjo sepse bij të Fterrës kanë shërbyer si hoxhë, duke përhapur dijen e kohës në krahina të ndryshme, veçanërisht në fshatrat e Kurveleshit e të Labërisë, ndërmjet zonës Delvinë-Gjirokastër e deri në Vlorë.

            Hoxhët, veçanërisht në fundin e shekullit të kaluar dhe në fillimet e këtij shekulli, ishin nga njerëzit më të ditur të kohës. Ata qenë mësuesit dhe patriotët e asaj periudhe. Kanë lënë emër 30-40 të tillë. Më i përmendur mbahet Isa Hizmo, i cili në periudhën e Lidhjes së Prizërenit ka qenë hoxhë i Sulltanatit në kryeqytetin e Perandorisë Turke, madje, sipas gojës së brezave, ka qenë edhe dekan i fakultetit teologjik-juridik në Stamboll, kur Hasan Tahsini ishte Rektor Universiteti në kryeqytetin e Perandorisë. Më i fundit hoxhë me emër, që arriti dhe brezi ynë i moshës 40-50 vjeç e lartë,është hoxhë Bezhani.

Pas viteve ‘40-‘60-të të këtij shekulli, feja,  si kudo në Shqipëri,  mori goditjen e madhe.  Por, pavarësisht nga kjo, është fakt që fteriotët në fillim të këtij shekulli, veçanë-risht në vitet ‘20-të, e drejtuan vëmendjen veçanërisht në rrugën e mësuesisë dhe të nëpunësit në përgjithësi. Brezi i parë i mësuesve: Selim Gjonika, Neim Zani, Lame Xhama, Xhevdet Kofina, Hiqmet Shehu, Safet Kofina e të

tjerë, mbeten mësuesit më me emër, jo vetëm për ne fteriotët, por shumë më gjerë, deri në nivelin krahinor e kombëtar. Lame Xhama është “Mësues i Popullit”, ndërsa të tjerë janë Mësues të Merituar e mësues me emër.

Në vitet ‘50-’90 nga fshati ynë kanë mbaruar shkollat e larta jashtë e brenda Shqipërisë rreth 250 djem e vajza fteriotë. Rreth 20 kanë kryer studimet jashtë shtetit. Këto janë shifra maksimale në raport me popullsinë e fshatit tonë. Këto janë dhe vitet kur ne kemi patur zhvillimin më të madh arsimor sasior e cilësor, veçanërisht në fushën e mësuesisë,të mjekësisë,të artit e kulturës të ekonomisë, të ushtrisë e degëve të tjera të jetës. Aktualisht janë pesë bij nga Fterra jonë që kanë fituar titullin profesor: Ismet Elezi, njeriu i shquar në 2000 shkencëtarët e Botës për vitin 1999, profesor  në  drejtësi, Besin  Elezi në mje-kësi, Muzafer Korkuti në arkeologji, Sezai Braho në mjekësi, Hamlet Bezhani në gjuhësi. Janë jo pak të tjerë me tituj shkenco-rë nga doktor i shkencave e deri asistent/ profesorë, si: Jakup Mato në art e kulturë, Zeko Braho për historinë e arsimit, Hamza Memi e Edip Bezhani në mjekësi, Zaçe Malo në veteri-nari, Vehap Bezhani në gjeologji, Kudret Mita në ushtri, etj.

Në fushën e dijes, të shquar janë edhe juristi Nafiz Bezhani, skrimtarët Bardhyl Xhama e Vullnet Mato, poetët Sulejman e Agim Mato, dramaturgët e artistët Sheri Mita e Ilir Bezhani, gazetari i shquar i televizionit Xhemal Mato, farmacistja Naze Hizmo, inxhinieri hidroenergjetik Islam Zhupa dhe inxhinieri tipograf  Lirim Ruko, kimisti Ismet Hizmo, njohësi i proble-meve ushtarake Bajram Sadiku, i proble-meve të naftës e të tregtisë së jashtme Dilaver Shkurti, etj. specialistë të fushave të ndryshme, emrat e të cilëve, u kërko-jmë ndjesë, që nuk mundëm t’u përmendim emrat.

            Brezi i ri i sotëm e ruan dhe po e vazhdon traditën e arsimdashjes, që duket dhe në bijtë fteriotë që banojnë në Tiranë, Vlorë, Sarandë e gjetkë. Jo pak, me sa dimë ne, kanë shku-ar për studime dhe jashtë shtëtit. Sedra për t’u bërë dikush është e dukshme.

            Kjo është tradita jonë, tradita e punës për të fituar dije e për të përhapur kulturë. Edhe botimi i gazetës “Fterra jone”  është shprehje e kulturës së fshatit tonë, i njohur në gjithë Republikën si fshat i vogël, por me arsim e kulturë-dashje të madhe.

            Emri i fituar me dije dhe aftësi është më jetëgjatë se emri i fituar me çdo pozitë tjetër. Dija të bën të virtytshëm e të mban larg të keqes. Ndaj dhe fteriotët kanë ditur të përballojnë çdo kohë, sado të  vështirë, me urtësi e mirësi

FSHATI I DITURISE

            Të gjithë ata që e njohin fshatin Fterrë, kur u paraqitet ndonjë banor i këtij fshati, shpesh shtojnë: “Fshati i hoxhëve”, duke kujtuar kështu një veçori kulturore të tij. Kështu është quajtur ky fshat prej kohëve që s’mbahen mend. Dhe ka një arsyë të vërtetë që ky fshat i vogël, që asnjëherë nuk i kaloi të njëqind shtëpitë, të quhet “Fshati i hoxhëve”. Prej tij, vetëm ata që ruhen në kujtesë të banorëve janë disa dhjetra. Që nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë e deri në mesin e shekullit  njëzetë numërohen rreth 40 nga ky fshat. Dhe shërbyen si hoxhë në dhjetra fshatra të Shqipërisë jugë-perëndimore. Janë të rralla fshatrat e rrethit të Vlorës (sidomos të zonës së gjerë të Lumit të Vlorës), si dhe të shumtë fshatrat e tjera të besimit mysliman të rrethit të Sarandës etj., ku të mos kenë shërbyer klerikë nga ky fshat.

            Këta klerikë që kryenin shërbesat e hoxhës kishin mbaruar shkollat e mesme (medrese), madje edhe të larta. U arsimuan në disa nga qytetet e njohura e të zhvilluara të Perandorisë, si në Janinë, Delvinë, Filat, madje edhe në Stamboll e vende të tjera. Isa Hizmo thuhet se pati studiuar në Arabinë Saudite. Ky u bë i shquar, kujtesa e popullit e ruan edhe si njeri që falte në xhami Sulltanin dhe si hoxhë oborri. Në të vërtetë e dokumentuar është se ai ishte dekan i një universiteti në Stamboll. Dhe sot ruhet në familje të bashkëfshatarëve tanë ndonjë diplomë me firmën e tij. (Hoxha i Fterrës, që shërbeu deri në vitin 1960, kishte diplomë të fimosur prej tij si dekan). Isai lindi në Fterrë rreth viteve 1850. Fillimisht mori mësimet e para në xhaminë e fshatit. “Xhaxhai i tij, Mustafa Hizmo, - shkruan një pasardhës i tij në gazetën "Fterra jonë" , - që ushtronte detyrën e hoxhës në Delvinë dhe Janinë, e mori me vete…Më vonë ai vazhdoi studimet në Universitetin e Stambollit, në fakultetin teologji-drejtësi, të cilën e përfundoi me rezultate të shkëlqyera. Në vitin 1878 u caktua me detyrën e dekanit në këtë fakultet”. Ai përdorte edhe mbiemrin “Shefki” Fterra, ose Gjirokastriti; thuhet se “shefki” ishte një titull që iu dha. Duket se ai ndihmoi shumë bashkëfshatarë të tij (dhe bashkëatdhetarë) të vazhdonin në Stamboll shkolla të ndryshme, shumë prej të cilëve edhe për hoxhë.

            Hoxhët e Fterrës, ata që ruhen në kujtesën e bashkëfshatarëve ende qartë, mund të ndahen në dy grupe: ata më të hershmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë  (1840-1900) dhe ata që kanë shërbyer gjatë shekullit të 20-të. Nga grupi i parë njohim pak dhe nuk ka shumë të dhëna për ta. Nga periudhat më të hershmë mbahen mend, veçanërisht Isa Hizmo. Mulla Lazo Kofina  përmendet në këngët popullore, kushtuar ngjarjev të viteve 1840. Mustafa Hizmo, në mesin e shekullit të 19-të  punoi si hoxhë në Delvinë e Janinë. Nuk është e qartë në se ky e çeli i pari rrugën për vargun e gjatë të djemve fteriotë që do të studionin për hoxhë apo ndonjë tjetër. Deri sa ai kishte arritur të bëhej hoxhë në disa qytete të rëndësishme të perandorisë turke, merret me mend se para tij ka patur një traditë më të hershme si fshat në këtë fushë. Në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të ushtroi detyrën e hoxhës Laze Çipi. Po në këtë periudhë përmenden si hoxhë të njohur Hasan Hizmo dhe Iliaz Mita. Thuhet se Hasani pati studiuar në një shkollë me njerin nga familjet turke Inionu, që më vonë pati detyra të rëndësishme shtetërore. Duhet përmendur këtu se disa nga ata që shërbyen si hoxhë patën mbaruar edhe shkolla të profileve të tjera dhe natyrisht kishin studiuar edhe teologji. Gjysmën e dytë të shekullit 19-të shërbeu si hoxhë në Filat dhe në Janinë dhe në pleqëri të thellë edhe në fshatin e vet, Jakup Mato. Tradita vazhdoi deri në fillimet e shekullit 20-të.

            Hoxha i fshatit Fterrë Hivzi Bezhani, që ushtroi detyrën e klerikut deri në vitin 1960, ishte diplomuar për drejtësi dhe teologji në Stamboll.

            Gjatë shekullit të 20-të, kryesisht në gjysmën e parë, nga ky fshat, kryen detyrën e hoxhës një numër i madh burrash, sidomos po të kemi parasysh se kemi të bëjme me një fshat të vogël. Këta klerikë myslimanë mbuluan një numër të madh fshatrash e qytetesh, madje zona e krahina të tëra dhe për disa breza radhazi, ose në vazhdimësi, duke ia lënë këtë detyrë bashkëfshatarëve të tyre. Kudo përhapën kulturën e kohës. Ishin njëkohësisht përçues të dijes, të rregullave të mirësjelljes, përçues të kulturës fetare. Deri vonë pleqtë e fshatit, krahas të falave, sureve, recitonin me pasion poezi të autorëve të vendeve arabe, përmendnin proverba e fjalë të urta arabisht. Dhe nga të dhëna të shumta këta klerikë myslimanë kujtohen me respekt nga banorët e fshatrave ku shërbyen Ishin njerëz të urtë, shembull të njerëzve të sjellshëm, të ditur e të devotshëm.

Hoxhët e Fterrës kanë shërbyer për një kohë mjaft të gjatë në shumë krahina. Më shumë kanë shërbyer në fshatrat e Vlorës. Po ashtu, në disa fshatra kanë shërbyer nëri pas tjetrit hoxhë nga Fterra. Disa fise, si Mita, Hizmo, Mato etj. kanë nxjerrë disa hoxhë dhe këtë e kanë vazhduar brez pas brezi për një kohë të gjatë.Në kohën tonë ka studiuar në shkollë të mesme në Shkup Artur Malo. Dhe tani Edvin Ruko vazhdon studimet për drejtësi dhe teologji në Arabinë Saudite.                                                                   

                                      As.Prof.Dr. Jakup Mato